Taşhan, İç Anadolu ile Anadolu’nun Kıbrıs ve Akdeniz’e açılan kıyı yerleşimleri arasında, eski çağlardan beri Orta Akdeniz Bölgesi’nin en önemli geçit yolu üzerinde bulunan Mut İlçesi içinde yer alır.
Hanın içine oturtulduğu taşınmazın (toprak) alanı 2608 m² olup, bu alan içinde yapının açık, yarı açık ve kapalı olmak üzere toplam temel oturumu ise yaklaşık ölçülerle 1800 m²’dir. Dikdörtgen ölçüde 1800 m² oturumu olan bu yapının ortasında bırakılan toplaşlık (avlu) boşluğu ise yine yapı keylerine (kenarlarına) eş oranda 20m*30m ölçüler üzerinden 600 m²’lik bir iç alan oluşur. Toplaşlığın (avlu) yapıyla arasını dolanan iç çevre çizgisi 100 metre uzunlukta ölçülür. Yapının toplaşlığına bakan iç yüzü dört yönden yarı açık duldalık olup, kısa keylerde altışar uzun keylerde dokuzar olmak üzere toplam 30 atkılı örüm (kemerli) dulda (gölgelik) gözü yer alır. Bu gözleri taşıyan ayakların eni eşit dörtgen oturum üzerine yaklaşık 70 cm’dir. Ayaklar arası atkılı örüm dulda gözlerinin genişliği ise tümünde eşit olmamakla birlikte yaklaşık ölçüyle 270 cm’dir. Gözlerin atkılı örüm üst girimi ile yer (taban) arası yüksekliği yine yaklaşık ölçüyle 4,5 metredir. Hanın toplaşlığını dönen yapının 30 gözlü bu yarı açık duldalığının tümden kapalı olan odalar bölümüyle arasının eni yaklaşık 270 cm genişliktedir. Böylece duldalığın örttüğü yarı açık bölümün kapladığı alan yaklaşık 375 m² ölçüde ortaya çıkar. Toplaşlık ile duldalığın kapladığı oturum ile iki kabaltlığın (giriş çıkış geçiti) kapladığı yeri, hanın 1800 m² olan tüm oturumundan çıkardığımızda, yapının tümden kapalı kullanım bölümünün temel oturumunu yaklaşık olarak 850 m² ölçüsünde verebiliriz. Tek katlı yapılan bu hanın ikinci kat olabilecek dam düzeyinde bazı evlerin sonradan yapılıp eklenerek ana yapı üzerine oturtulduğu görülmektedir. Kuzey-kuzeydoğu arası ile güney-güneybatı arası doğrultu üzerinde, bu yönlere kısa keyleri (kenarları) gelecek biçimde dikdörtgen temel üzerine oturtulan hanın orta boşluğu dediğimiz toplaşlığını gören iç yüz yapı dokusuna bakıldığında, burada kesme taş işçiliğinin kullanıldığını ancak bunun dışında kalan iç yüzeylerde ise kırma yığma taş biçimli örüm uygulandığı görülmektedir.
Mut kent içi Kale Yerleşcesi (mahallesi) içinde kalan Taşhan, yakınında yer alan Laal Paşa Camisi’ne 100, Karacaoğlan Korusu’na 150, kale gözetliğine (burç/kule) 200 metre kuş uçuşu uzaklıktadır. Deniz düzeyinden 310 metre yükseltide konumlandırılan Taşhan, en yakın deniz kıyıları olan Taşucu-Akçakıl koylarına 53 km, Yeşilovacık-Hırmanlı koylarına 53,3 km, Sipahili Koyu’na yine 53,3 km kuş uçuşu uzaklıktadır.
Buraya değin kendi ölçümlerimizle verdiğimiz bu verilere ek olarak yapının odaları ile ilgili bilgileri ve hanın geçmişini Mut yerel yönetiminin sanal bağlantısından edindiğimiz bilgilerle şöyle derleyip aktarabiliriz:
Yapısal anlamda günümüzde sağlam durumda olan bu hanı, 1723 ile 1725 yılları arasında İçel bölgesini (sancak/il) yöneten il beyi (Mutasarrıf/(vali) Hacı Sunullah Bey yaptırmıştır. Aşağıda açıklamasını okuyacağınız üzere, ilk yapım amacı doğrultusunda konaklama odaları ile at, katır yada deve gibi dönemin yük çeker araçları için barınma olanağı sağlayan bu handa geçerliliğini yitiren konular değiştikçe kullanım amacıyla ilgili uygulamalar ve işler de değişmiştir. Sonraları semercilik, kalaycılık, demircilik gibi işler için kullanılan bu han bu mesleklerin de geçerliliğini yitirmesiyle son 30 yıldır kapalı olarak tutulmaktayken 2020 yılında Mut’lu kadın üreticiler için ürünlerini satabilecekleri bir alışveriş odağı olarak yeniden kullanıma açılmıştır. 40 odalı olacak biçimde yapılan hanın ilk dönem tek girişi güney-güneybatı uçta kısa keyin ortasından verilmişken sonradan yıkılan bir oda boşluğu ile ikinci girişi kuzey-kuzeydoğu uçta kısa keyden sağlamış ve dolayısıyla oda dediğimiz kapalı bölüm sayısı 39’a düşmüştür. Hanın orta boşluğu olan toplaşlık içinde kaç yüz yıl yaşında olduğunu şimdilik bilmediğimiz dev çınar ağacı bu açık alana önemli bir gölgelik olanağı sağlarken altıda toplanıp çay içerek eğlenceli söyleşiler yapacakları da eteğinde toplar.
Sözcük öyküsü incelendiğinde, Türkçe’de ”han” sözcüğü iki ayrı anlamla kullanılır. Yönetici anlamındaki han, köken olarak Eski Türkçe’den gelirken, konaklanılan yapı için kullanılan han ise Farsça (İran Dili) kökenli olarak bilinir. Ancak Farsça köken gönderimine karşı çıkan görüşler, yine Farsça’dan geldiği düşünüler duvar sözcüğünde olduğu gibi Farsça’ya çok daha öncesinde Türkçe’den geçip orta dönemde yeniden Farsça’dan Türkçe’ye geçtiği yönündedir. Farsça kökeni destekleyen görüş ise han ile hane arasındaki ilişkidir ki hane de Farsça bir sözcüktür (Hastane/ hasta hane/ hasta<Arapça, hane<Farsça).
Han ile yine Farsça kökenli olduğu onam gören kervansaray arasındaki ilişki incelendiğinde ise genel anlayışla kervansarayların kentler arası uzaklıklarda ıssız bölgelerde çok işlevli, ilk üç günü ödemesiz konaklama ve yeme içme olanağı sağlanan, kamu yararı odaklı çalışan, korunaklı büyük konaklama yerleri olduğu yönündedir. Hanların ise kervansaraylara göre daha küçük ölçekli, çoğunlukla yerleşim yerleri içinde olup ödeme yapılarak kalınan, doğrudan kazanç amacıyla yapılıp işletilen konaklama yerleri olduğu üzerinde yoğunlaşılır. Han ile kervansaray arasındaki ana benzerlik konuları ise ikisinde de ülkeler yada yöreler arası ürünleri alıp satmak üzere at, katır ve develerle yük taşıyan göç topluluklarının uğrayıp konaklayarak dinlendiği, geceyi güven içinde geçirip yağmadan korunduğu, kalınan yapı içinde gerekirse alışverişin de yapıldığı yerlerdir.
Mut Taşhan bu açıdan değerlendirildiğinde, özellikle Konya Karaman bölgesi ile Silifke ve yöresinde denize yol veren kapılar konumundaki Kızkalesi, Taşucu, Aydıncık gibi kıyı yerleşimleri arasında önemli bir duraksama, dinlenme ve konaklama yeriydi diyebiliriz. Bu handa, İç Anadolu ile kıyıdan Kıbrıs başta olmak üzere Doğu Akdeniz kıyı kentlerine deniz yoluyla gidip gelen ürün taşıyanlar durup dinlenmekteydiler. Taşhan’ın bu amaçla burada yer alması, geçmiş yakın dönemde Mut’un önemli bir alışveriş buluşma yeri olabileceğine de ip ucu vermektedir.
Ölçümlü konu yazısı ile görüntü çekimleri Aytaç Kurtuba…
Buraya yapılan gezide yol arkadaşım olan Yiğit Öz ‘e sevgilerimle…