Karabey zamanında. Karabey tarafından, Karadeğirmen yaptırılınca. Kazma, kürek ile açılmış bu bölünmenin suyolu. Biraz da çocukluğumdan olsa gerek, koca bir dere gibi gelirdi bana. Bir yandan diğer yana geçemezdik ıslanmadan. Su ışıl ışıl akar, titrek bir görüntü verirdi. Çakıllı tabanı sapsarı olurdu. Burada balık olduğunu hatırlamıyorum. Olsaydı hatırlardım.
Kavaközü’nün un değirmeni sezon da çalışırdı. Yani Ağustos sonlarından Kasım sonlarına kadar. Ama nasıl çalışırdı. Yirmi dört saat. Yaklaşık kuş uçuşu kırk kilometrelik bir çapa sahip alanlardan gelirdi nöbetçiler. Un öğütmeye gelip de sırasının gelmesini bekleyen müşterilere ”nöbetçi” denirdi.
Sezon başında “değirmenin arğı” denilen suyolunu, Kavaközülü angare usulü işlermiş başlarda, sonraları angare ile temizlenmez olmuş. Pers Yolu’nda da yapılan bu angare işinin, geliştiricisi Perslermiş. Şimdi, değirmenin argının yerine, atlayarak geçmesi mümkün olmayan bir sözde tarımsal sulama kanalı açtılar ötesini, berisini düşünmeden. iş makinası ile. Bol sulu bu toprak kanal, Kömürcü Çayı’nın doğu yanı topraklarını ötekleştirir. Eğer tahtadan da olsa bir geçek yoksa Kocaçayır’dan Kapızağzı’na kadar, bir yandan diğer yana geçmesi mümkün olmayan.
Balıkçının Doğu yanı yol boyunda kimsecikler oturmazdı, hiçbir mevsim. Yakın zamanlardan beri Koyunyunağı’ndan buyana, Karadeğirmen yönünde, değirmenin suyolu başında falan, yazlıkçı yörükler oturur. Mut’un Kesikköprü köylülerinden oluşan. Bunların evleri, ağılları, tuvaletleri çadır usulü. Güz mevsimi geldi mi, ufak tefek yazlık el avarlarını toplar, çadırlarını öylece bırakır giderler. Bir kısmı Değirmen Boğazı vadisinde Kavaközülülerden satın aldıkları arazilerinde Pazar için üretim yaparlar. Bu üretim hareketlerini gerçekleştirenler, devasa su argının üzerine bir geçek yapmışlar. Ahşaptan. Sağlam. Su sapağına yakın bir yerden. Onun elli metre kadar ilerisinde bir geçek daha var. Bu iki geçeğin hemen hemen ortasına gelen bir yere de çayı geçmek için geçek yapmışlar. Pers Yolu yürüyüşçüleri de bu geçekleri kullanırlar. Kurt Hocam da bunlardan birinden geçmiş olmalı.
Pers Yolu yürüyenlerine ilgilidirler, burada oturan yörükler. Seslenirler geçerken, davet ederler. Köpekleri vardır. Bazısında birkaç tane. Yürüyüşçülere havlarlar ama saldırmazlar. Yine de dikkatli olmalı yürüyüşçüler. Arada bir de olsa aksi bir durum olması, köpeklerin, alanlarını koruma doğasına uygundur. Çayı geçince çay boyunca ilerler yürüyüş. Yeşillikler içinde. Arada su kaçakları var buralarda. Avarlara salınan sular, taşar bazen çizilerden. Bazen yetişemez sulayan. Ondan.
Geçekten bir kilometre kadar ilerlerken çay solumuzda kalır. Kocaman bir söğüt ağacına varırız, yaklaşık bir kilometrenin sonunda. Yüz kişinin üzerinde bir yürüyüş grubunu gölgesinde serinletebilir bu söğüt. Burada soluklanıp yönümüzü batıya çevirip yüz metre kadar bir tırmanışa geçeriz. Bu esnada tam arkamızda, doğu yönde, çayın öte yakasından, Pers Yolu’nun Coropissos’a Sibila ya uğramadan, Karaman Geçiti’ ne uzanan kısmının altından, Karadeğirmen selamlar bizi.
Muhteşem yapılardır su değirmenleri. Harika bir görsel sunarlar, bulundukları alanlara. Sulak, yeşil, ağaçlık. İnsanlığın, ilk sanayi yapıları, yanısıra kültürün önemli aktarıcılarıdır.
Pers Yolu’nun Karadeğirmeni de benzerleri gibi, kaçınılmaz kaderini yaşadı. Muhteşem bir tasarım yapılarak, yaklaşık yüz kilometre ötelerden gelen Karabey tarafından, kim bilir ne güçlüklerle yapılmış olmalı. Yapı, son sahibi Osman Ata tarafından yaptırılanını öğrenebildiğim, biraz bakım çekim ile iki binli yıllara kadar yaşamayı başardıysa da bugün artık yok. Bizi selamlayan onun, Kocaçayır’dan gelen suyunun denge duvarı. Yaklaşık iki yüz yıl yaşına rağmen, sapasağlam ayakta duvar. Bir o kadar da güzel. Kaybolan bir endüstri varlığının, varlığına işaret ederken, merak uyandırır.
Meraklısı için yazalım. Değirmenin fisinlik kısmı yer altında durmaktadır.
Söğütten sonraki yüz metre kadar tırmanış yeri, aslında değirmenin yolu. Değirmen artık yok kabul edildiği için, bu yola bakıp çeken olmadı. Alanda yapılan elma yetiştiriciliği doğal olarak yola taştı. Su taşması, elma yalağı, ot, dal derken yol kayboldu. Oysa bura bir aracın geçeceği genişlikte greyder ile açılmış, yolun üst kısmına da oranın sahibi Hasan Ata tarafından, daha patika olarak açıldığı zamanlarda duvar yapılmışmış. Bin dokuz yüz yetmiş yedi yılına kadar kazma kürekle açılmış bir yol iken, o yıl, muhtar olan babam Yunus Nadi İnce, buraya greyder vurdurarak, dört başı makbul bir yol haline getirmişti. Yolun devamında üzerinden geçeceğimiz, Yukarı Kömürcü Çayı üzerine de beton köprü yaptırmıştı. Hemen yakınlarda bir kısmından doğal gaz borusu geçirilen yol, bir daha tahrip oldu. Bütün tahribata rağmen burada bir yoldan yürür sincaplar. Etrafta bulunan ağaçlardan elma, erik yerler.
Pers Yolu’nun bu noktasının adı, ”Örendenyaka”dır. Örenden yaka, benim bilmediğim zamanlarda tam burada bulunan örenden alır adını. Bütününde olduğu Gen Dağı’nın, Kömürcü Özü ne sarkan eteği olan Örendenyaka’nın, ören uzunluğu, Yukarı Kömürcü yönünde beş yüz metre kadardır. Koyunyunağı’ndan gelen sulama kanalı, tam üzerinden geçer.
19 Mart 2025. Devam edecek.