Kars Kalesi, 1153 yılında Selçuklulara bağlı Saltuklularca yaptırılmış, 1386 yılında Timur’un güçlerince yıkılmış, 1579 yılında Osmanlılar döneminde yeniden yapılmıştır… Kalenin konumu 1800 metre yükseltide, kale eteğinde akan çayın yükseltisi ise 1750 metre olarak ölçülür… Kale doruğu, böylece ırmakla yakın düzeyde yayılımı olan Kars kentini yaklaşık 50 metre yukarıdan izlemiş olur…
1534 yılında Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı topraklarına katılan Kars, 1828-29 yıllarında Osmanlı Rus savaşlarında Rusların eline geçmiş, çok geçmeden yeniden Osmanlı topraklarına katılmış, ancak 1877-78 yıllarında yeniden Rusların eline geçip 1918 yılına değin 40 yıl boyunca ülkemiz dışında kalmıştır… Kurtuluş savaşı süresince bir dizi karışık el değiştirme süreci gören Kars, 30 Ekim 1920’de kesin olarak Türkiye içine alınmış, 1921 yılında yapılan düzenleme ile Kars İli olmuştur…
1992 yılında Ardahan ile Iğdır’ın ayrılarak birer il olması sonrası toprak genişliği ile yaşayan sayısı bölünüp düşen Kars’a, günümüzde uçak, demiryolu, karayolu ile üç ayrı koldan ulaşım olanağı bulunmaktadır…
Yılın 4 ayı eksi sıcaklık ortalaması olan Kars’ta en sıcak yaz ayları yine ortalama değerle yalnızca 17 derece dolayındadır… Kışın soğuğun eksi 40 derecelere inebildiği kentte yılın yaklaşık 4 ayı yerler karla kaplıdır… Ardahan’dan sonra ülkemizin en soğuk ikinci ili Kars’tır…
Kars, karayolu ile başkent Ankara’ya (Kızılay) 1074 km, İstanbul’a (Beyoğlu) 1429 km, İzmir’e (Alsancak) 1694 km, Edirne’ye 1668 km, Muğla’ya 1632 km uzaklıktadır…
1980 yılı sayımında Ardahan ile Iğdır daha Kars’tan ayrılmamışken ilde yaşayanlar yaklaşık 700 bin kişi olarak belirlenmiştir… Bu sayı 10 yıl sonra 1990’da 660 bin kişiye düşmüştür… Özellikle 1975 ‘den 2000 yılına değin ilde yaşayanların sayısı artış göstermemiş, ancak 2000 yılından sonra Ardahan, Kars, Iğdır’dan oluşan eski il topraklarında yaşayanların toplam sayısı 570 bin kişiye değin düşmüştür…
Ardahan ile Iğdır ayrılmadan önce 18.557 km2 yüzölçümü ile Kars, Türkiye’nin toprak bakımından en geniş 9. İli durumundaydı… İlin genişliği, 1992 yılından sonra ise 10.193 km2 alana gerilemiştir… Günümüzde bu toprak büyüklüğü içinde kalan ilde yaşayanların sayısı, 300 bin kişinin altında kalmıştır…
Yaklaşık 75 bin kişinin yaşadığı Kars kenti içinden, Kars Çayı akıp geçer… Kars Kalesi’ne çıkınca tüm kent ayaklar altındaymışçasına görülüp izlenebilir… Kalenin dış dolam örümü 650 metre uzunlukta olup bu çizgi içinde kalan korunaklı alanı 12 dönümü bulur… Kaleden görünen kentin yapılaşma yayılı oturum alanı yer yer seyrek de olsa 15 bin dönüm büyüklüğü aşmıştır…
Kent içinde görülecek başlıca eski yapılar, Kars Kalesi, Taş Köprü (3. Murad Köprüsü/Lala Mustafa Paşa Köprüsü), Kümbet Camisi / Havariler Kilisesi (Bagratlı Abbas Ermeni Kilisesi), Ulu Camii, Laçin Bey Camii, Alperenler Türbesi, Ahmet Tevfik Paşa Konağı, Vaizoğlu Camii, Kars Müzesi, Kafkas Cephesi Harp Tarihi Müzesi, Ebu’l Hasan Harakani Türbesi, Evliya Camii (Ebu’l Hasan Harakani Camii), İlbeyoğlu Muradiye Hamamı, Cuma Hamamı, Topçuoğlu Hamamı, Mazlumoğlu Hamamı, Beylerbeyi Sarayı, Kars Ordu Evi Serka Konağı, Eski Öğretmen Evi, Namık Kemal Kültür Evi, Gazi Ahmet Muhtar Paşa Konağı, Eski Valilik Kars Defterdarlığı, Valilik Konağı, İl Genel Meclisi Yapısı, Sanayi ve Ticaret Odası Yapısı, Büyük Abdi Ağa Camii, Fethiye Camisi / Aleksandr Nevski Kilisesi ile kenti çevreleyen tepe konumlardaki ordu öbeği tabyalardır… Kars’ta, Temur Paşa Tabyası, Kanlı Tabya, Süvari Tabyası, Kerimpaşa Tabyası, Arap Tabyası, Karadağ Tabyası belli başlı yapılar olup toplam 46 tabya yer almaktadır…
Kars kent içine karayolu ile 46 km uzaklıkta, doğu yönünde kalan Ani kent alanı içinde ise önemli yapılar olarak Fethiye Cami / Büyük Katedral, Ebu’l Manuçehr Camii, Selçuklu Kervansarayı, Genç Kızlar Kilisesi, eski kentin dış alanında ise Selçuklu Sarayı, Tigran Honent Kilisesi, Polatoğlu / Abughamrents Kilisesi, Aziz Prkich (Keçel) Kilisesi, Ebu’l Muammeran Camii yer alır… Tümü günümüze ulaşmamış olsa da çevre koruma duvarları 5 km uzunluğa erişen Ani kent alanının iç genişliği 800 dönümü aşar… Ani kentinin yayıldığı bu alan, deniz düzeyinden 1460 ile 1480 metre arası değişen yükseltide yayılır… Eski kent alanı, günümüzde Türkiye ile Ermenistan toprakları arasını ayıran Arpaçay’ın kuzeybatı doruğundaki düzlüktedir… Arpaçay bu aralıkta 1360 metre dolayı yükseltideki yatağında yolunu izler… Böylece Ani kentinin yayıldığı doruk düzlüğü, aşağıdaki ırmağı yaklaşık 100 metre yukarıdan izlemiş olur…
2023 yılının ilk ayı sonuna yaklaşırken çektiğimiz bu görüntülerde, yeryüzünde değişen doğa sıcaklık döngüsünün etkisiyle kışın ortasına gelinmesine karşın Kars’ta kar yağmamış görünmekteydi… Kışları karsız Kars ile çayırları kazsız Kars düşünülemez… Ancak Kars denilince Çıldır Gölü ile Ani Kenti kalıntıları da bu ilimizi tanımlayan en bilinen değerli yerlerdir… Kent dışında görülesi diğer önemli uğrak yerleri ise, Sürgütüs (Zivin) Kalesi, Sarıkamış Micingirt Türbesi, İnkaya Micingirt Kalesi, Kağızman Keçivan Kalesi olarak sıralanır…
Ölçümler ile bilgi derlemesi : Aytaç Kurtuba 2023